به گزارش واحد خبر روابط عمومی دانشگاه قم، آیت‌الله محمود رجبی در اختتامیه همایش ملی علوم انسانی اسلامی در افق بیانیه گام دوم انقلاب که در دانشگاه قم برگزار شد، با بیان مقدماتی درباره تعریف علوم دینی و انسانی، اظهار کرد: علوم دینی، علومی هستند که بر اساس منابعی مانند قرآن، روایات و عقل و با روش معتبر دینی شکل می‌گیرند.

وی گفت: نظر ما افراطی نیست که علوم تجربی را فاقد هر ارزشی بداند، بلکه باید بر اساس میزان اعتبارشان «به‌گزینی» شوند. حتی داده‌های تجربی مسلم می‌توانند در فهم متن دینی تأثیرگذار باشند.

رئیس موسسه امام خمینی(ره) با اشاره به جایگاه ویژه قرآن، افزود: در میان منابع معرفت بشری، قرآن و روایات حتی در حوزه‌های تعقلی نیز بیاناتی دارند و ما نمی‌توانیم حوزه‌ای تعقلی را فارغ از دین تصور کنیم.

وی اظهار کرد: بر اساس دیدگاهی که وحی را منبعی معتبر و طریقی برای کشف واقع می‌داند، در هر عرصه‌ای که وحی سخنی با صراحت داشته باشد، باید آن را اعمال کنیم؛ لذا وحی هم در محتوای علوم انسانی و هم در مبانی عقلی آن نقش‌آفرین است.

آیت‌الله رجبی، بیانیه گام دوم را هویت‌ساز، تمدن‌ساز و جامعه‌ساز خواند و گفت: این بیانیه مسیر رسیدن به تمدن نوین اسلامی را ترسیم می‌کند و علوم انسانی نیز دقیقاً همین ویژگی را دارند؛ آن‌ها هویت‌ساز هستند و در حوزه محتوای تمدن بسیار نقش‌آفرینند و جهت‌دهنده همه فعالیت‌های علمی، حتی علوم غیرانسانی، هستند.

وی با اشاره به دیدگاه مرحوم علامه مصباح، افزود: ایشان نیز بر ضرورت بهره‌گیری از دستاوردهای روان‌شناسی، علوم تربیتی و حتی علوم اجتماعی – در چارچوب دیدگاه دینی – برای ترسیم یک نظام اخلاقی اثرگذار تأکید داشتند. بنابراین، حتی بخش تجربی علوم انسانی می‌تواند در مسیر بیانیه گام دوم با قیود خاص خود نقش‌آفرین باشد.

وی در ادامه با تفکیک نقش‌های مختلف علوم دینی در تولید علوم انسانی اسلامی، گفت: به اعتقاد بنده همه علوم دینی ما در این عرصه نقش‌آفرین هستند. بخشی از این علوم، مانند فلسفه اسلامی، «مبناساز» هستند. به عنوان مثال، بحث ابعاد وجود انسان و این پرسش که هویت اصلی او چیست، تمام علوم انسانی، حتی علوم کاربردی مانند مدیریت، را به‌طور اساسی متحول می‌کند.

رئیس موسسه امام خمینی(ره) افزود: بخش دیگری از علوم دینی، علوم «ابزاری» مانند اصول فقه و علوم حدیث هستند که در روش‌شناسی علوم انسانی نقش دارند. به عنوان نمونه، روش اسنادی در علوم اجتماعی، مباحث مشابهی با مباحث اعتبارسنجی اسناد در علوم قرآنی و حدیثی دارد.

وی تأکید کرد: بخش مهم و محوری دیگر، علوم «محتواساز» مانند تفسیر موضوعی قرآن است که در واقع نظریه‌پردازی در عرصه مسائل علوم انسانی از منظر دینی است. مرکز ثقل آیات و روایات ما، مسائل علوم انسانی است. بنابراین اسکلت‌بندی اصلی علوم انسانی اسلامی باید بر مبنای تفسیر موضوعی شکل گیرد.

آیت‌الله رجبی با اشاره به تأکید مقام معظم رهبری بر نظام‌سازی، اظهار کرد: ما هم در نظام‌سازی کلان و هم در خردنظام‌ها خلأ فراوان داریم که باید با نوآوری و بر اساس منابع قرآنی و روایی پر شود.

وی گفت: علوم انسانی اسلامی می‌تواند به علوم انسانی در سطح جهانی خدمت کند و آن را متحول سازد، نه اینکه تنها پاسخ‌گوی نیاز داخلی باشد.

وی برای اثبات غنای معارف دینی در مسائل ریز علوم انسانی، به نمونه یک تحقیق اشاره کرد و گفت: در پژوهشی جامع درباره «آسیب‌شناسی اجتماعی» (کجروی)، تمام نظریات بشری موجود جمع‌آوری و به پرسش تبدیل شد. سپس این پرسش‌ها بر دو تفسیر المیزان و نمونه عرضه شد.

وی اظهار کرد: مجری طرح گزارش داد که تمام آنچه در دستاوردهای بشری بود، در آیات و روایات وجود داشت و حتی نکات جدید بسیاری یافت شد که در نظریات متعارف بشری یافت نمی‌شد. این نشان می‌دهد ما بر کنار دریای علم نشسته‌ایم و استفاده نمی‌کنیم.

رئیس موسسه امام خمینی(ره) در پایان، با اشاره به وجود علوم «غایت‌ساز» و «هنجاری» در منظومه علوم دینی، خاطرنشان کرد: علوم دینی ما می‌توانند هدف علم و جهت‌گیری آن را مشخص کنند و علوم هنجاری مانند فقه و اخلاق نیز می‌توانند علوم هنجاری در علوم انسانی را متحول سازند.

وی گفت: ضرورت پرداختن و تولید علوم انسانی اسلامی برای تحقق بیانیه گام دوم، امری اساسی و جدی است و راهی جز این نداریم. منابع غنی ما بسیاری دست‌نخورده است و اجرای این امر نیازمند تربیت محقق و اجرای پروژه‌ها در قالب طرحی منسجم است که شاید صدها سال به طول بینجامد، چرا که قرآن همواره شگفتی‌هایش پایان نمی‌پذیرد و نوادرش به پایان نمی‌رسد.